Czy fundacja rodzinna zmieniła zasady ustalania podstawy do obliczania zachowku?

Fundacja rodzinna wprowadziła wiele zmian w porządku prawnym. Zmiany obejmują również regulacje spadkowe, w tym dotyczące zachowku. Dotychczas przy obliczaniu zachowku doliczało się do spadku zapisy windykacyjne oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę. Co zmieniło się od 22 maja 2023 r.?

Z pewnością fundacja rodzinna stanowi istotne uzupełnienie prawa spadkowego w zakresie dotyczącym sukcesji firm rodzinnych. Jednocześnie ustawa, która ją wprowadziła, znowelizowała szereg przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących spadków. Przede wszystkim uwzględniła, iż mienie przekazane na fundusz założycielski fundacji bezpośrednio wpływa na skład majątku spadkowego. Natomiast świadczenia na rzecz beneficjentów oraz mienie otrzymane przez beneficjentów w wyniku rozwiązania fundacji rodzinnej, mogą stanowić istotne elementy przy rozliczeniu spadkobierców.

Jak obliczano zachowek do 21 maja 2023 r.?

Zasadą jest, że podstawą ustalenia zachowku jest tzw. czynna wartość spadku. Dotychczas przy obliczaniu zachowku doliczało się do spadku również zapisy windykacyjne oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę. Od 22 maja 2023 r. regulacja ta uległa zmianie. Obecnie uwzględnia ona również specyfikę wynikającą z funkcjonowania fundacji rodzinnej.

Jak to działa obecnie?

Zgodnie z aktualnie obowiązującym przepisem art. 993 § 2 i 3 KC, oprócz darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę, do podstawy obliczania zachowku (substratu zachowku) dolicza się również:

• fundusz założycielski fundacji rodzinnej, który wniósł spadkodawca, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie oraz
• mienie pochodzące z rozwiązania fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego, który wniósł spadkodawca.

Ustawa o fundacji rodzinnej precyzuje czym jest fundusz założycielski i mienie fundacji, przyjrzyjmy się tym elementom bliżej.

Czym jest fundusz założycielski fundacji rodzinnej?

Fundator wnosi do fundacji rodzinnej mienie na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, nie niższej niż 100 000 zł. Przy określeniu wkładu do fundacji rodzinnej ustawodawca posłużył się pojęciem „mienia”. Zgodnie z art. 44 KC mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. Posłużenie się przez ustawodawcę tak szerokim sformułowaniem pozwala pokryć fundusz założycielski dowolnym, zbywalnym składnikiem mienia. Mogą to być na przykład nieruchomości, ruchomości, prawa majątkowe. Natomiast przedmiotem wniesienia nie mogą być, ze swej natury, niezbywalne prawa majątkowe takie jak: służebność osobista, użytkowanie, czy też prawo dożywocia.

Wartość mienia fundacji rodzinnej

Wartości mienia fundacji rodzinnej to wartość rynkowa składników wniesionego mienia w innej postaci niż pieniądze. Ustala się ją na dzień wniesienia, zgodnie z zasadami określonymi w ustawie z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych. Wartość funduszu założycielskiego określa się w statucie fundacji rodzinnej. Natomiast prawa majątkowe wniesione przez fundatora albo inne osoby zamieszcza się w spisie mienia.  Wskazuje się w nim osoby wnoszącej mienie, określa rodzaj i wartość mienia według stanu i cen z chwili wniesienia oraz wartości podatkowej. W spisie zawarte będą też dane dotyczące wartości mienia wniesionego przez fundatora jako fundusz założycielski fundacji rodzinnej.

Co się dzieje z mieniem pochodzącym z rozwiązania fundacji rodzinnej?

Jeżeli fundacja rodzinna jest rozwiązywana za życia fundatora, fundator jest wyłącznie uprawnionym do otrzymania mienia. Zdarza się, że statut fundacji stanowi inaczej i określa innych beneficjentów uprawnionych do mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. W zdecydowanej większości wypadków rozwiązania fundacji rodzinnej za życia fundatora mienie fundacji zostanie przekazane fundatorowi i nie wpłynie na rozliczenia związane ze spadkiem. Jednak w przypadku, gdy dojdzie do rozwiązania fundacji rodzinnej po śmierci fundatora lub statut stanowi inaczej, mienie uwzględnia się przy obliczaniu zachowku. Jego wartość nie może być jednak wyższa niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.

Jak obliczyć wartość funduszu założycielskiego i mienia, w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej?

Metoda obliczania wartości funduszu założycielskiego i mienia, w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jest taka, jak w przypadku darowizn i zapisów windykacyjnych. Wartość funduszu założycielskiego i mienia oblicza się według stanu z chwili ich przekazania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W pierwszej kolejności oblicza się wartość funduszu założycielskiego i wartość mienia, a następnie porównuje się obie wartości, z uwzględnieniem art. 993 § 3 KC, tj. wartość mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przyjęta do obliczeń, nie może być wyższa niż wartość funduszu założycielskiego.

Nie zawsze fundusz założycielski fundacji rodzinnej można doliczyć do zachowku

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą.

Takie ograniczenie czasowe przy obliczaniu zachowku nie obowiązuje natomiast w przypadku mienia pochodzącego z rozwiązania fundacji rodzinnej. To zupełnie zrozumiałe. Ograniczenie czasowe w doliczaniu funduszu założycielskiego do substratu zachowku służy ochronie majątku fundacji, która jest priorytetem. W sytuacji, gdy dochodzi do rozwiązania fundacji, nie ma to już znaczenia.

Podsumowując, należy mieć na uwadze zmiany w prawie spadkowym, które wprowadziła instytucja fundacji rodzinnej. Mogą bowiem mieć istotny wpływ na wysokość zachowku należnego uprawnionemu.

radca prawny, dr hab. Jerzy Bieluk

Źródła:

ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny

1. Bieluk, Rozliczenia związane ze spadkiem. Powołanie do spadku, zachowek, odpowiedzialność za długi spadkowe, dział spadku. Komentarz praktyczny z orzecznictwem. Wzory pism procesowych, Warszawa 2023