Miarkowanie zachowku przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej – nowa instytucja prawa spadkowego

Ustawodawca, uwzględniając liczne głosy doktryny oraz orzecznictwo, wprowadził ustawowy mechanizm korekty terminu płatności oraz wysokości roszczenia o zachowek. Uzasadnieniem sądowej ingerencji w roszczenie o zachowek będą względy osobiste i majątkowe osoby zobowiązanej, ale też osoby uprawnionej. 

Nowa regulacja

Od niedawna obowiązuje nowy przepis, który pozwala na miarkowanie roszczenia o zachowek – art. 997¹ KC. Regulacja brzmi następująco:

Art.  997¹

• 1. Obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.
• 2. W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin, o którym mowa w zdaniu pierwszym. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.
• 3. W razie ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku obowiązany z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku zwraca uprawnionemu do zachowku sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Zwrotu sumy pieniężnej nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.

Sytuacja majątkowa

Przy ocenie zasadności miarkowania roszczenia o zachowek bierze się pod uwagę szeroko rozumianą sytuację osobistą i majątkową. Uwzględnia się przy tym cały majątek danej osoby. Analizując sytuację osobistą i majątkową osoby zobowiązanej i uprawnionej do zachowku, należy uwzględnić wszystkie czynniki, które do niej doprowadziły.

„Sytuacja majątkowa” powinna obejmować kompleksowe podejście do majątku osoby uprawnionej i zobowiązanej. Istotna jest zdolność do spłaty zachowku przez zobowiązanego. Pod uwagę należy wziąć nie tylko majątek otrzymany przez niego w spadku, ale również pozostały majątek, którym dysponuje. Z pewnością powinien mieć znaczenie udział w wypracowanym majątku w ramach firmy rodzinnej. Na przykład, jeżeli jeden z dwóch synów spadkodawcy pracował w przedsiębiorstwie spadkodawcy razem z rodzicami, a drugi nie zajmował się tym wcale, wybierając własną drogę rozwoju zawodowego, to należy spojrzeć na jego sytuację przez pryzmat przyczynienia się do rozwoju firmy, gospodarstwa rolnego itd.

Sytuacja osobista

Kategoria „sytuacja osobista” z pewnością zawiera w sobie takie elementy jak wiek, stan zdrowia w tym niepełnosprawność, posiadanie rodziny (np. konieczność stałej opieki nad członkiem rodziny). Dyskusyjne może być uwzględnienie w ramach „sytuacji osobistej” stosunków uprawnionego do zachowku i spadkodawcy, np. stopnia ich zażyłości.

Zasada słuszności

Ocena czynników wpływających na miarkowanie zachowku, jest oceną sytuacji osoby zobowiązanej i osoby uprawnionej z punktu widzenia zasady słuszności. Pod takim kątem oceniamy bowiem sytuację osobistą i majątkową osoby uprawnionej i zobowiązanej z tytułu zachowku. Brać należy pod uwagę na przykład dochody ze spadku i z innych źródeł wpływające na sytuację finansową rodzin obu osób. Również wkład pracy związany z wypracowaniem majątku spadkowego będzie czynnikiem wpływającym na ocenę sytuacji.

Odroczenia terminu płatności, rozłożenie na raty i obniżenie roszczenia o zachowek

Zobowiązany do zapłacenia zachowku, powołując się na sytuację majątkową i osobistą, może żądać przyznania kilku uprawnień pozwalających na miarkowanie roszczenia o zachowek. Od najłagodniejszego – tylko odroczenia terminu płatności, poprzez rozłożenie na raty płatności, aż po obniżenie wysokości roszczenia o zachowek.

Podsumowanie

Ustawodawca słusznie zdecydował się na wprowadzenie instytucji miarkowania roszczenia o zachowek. Pozwoli to wziąć pod uwagę okoliczności, w których ze względów słuszności, wynikających z sytuacji osobistej i majątkowej, obciążenie zobowiązanego pełnym roszczeniem o zachowek byłoby niesprawiedliwe. W postępowaniach o zachowek warto więc teraz wnosić o zastosowanie przez sąd miarkowania. Pozwany powinien wykazać szczególne okoliczności, które to uzasadniają.

radca prawny, dr hab. Jerzy Bieluk

Źródła:

ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny

J. Bieluk, Rozliczenia związane ze spadkiem. Powołanie do spadku, zachowek, odpowiedzialność za długi spadkowe, dział spadku. Komentarz praktyczny z orzecznictwem. Wzory pism procesowych, Warszawa 2023