Przekazanie gospodarstwa rolnego. Kiedy następca będzie musiał zapłacić zachowek?

Objęcie gospodarstwa rolnego przez następcę może nastąpić zarówno za życia rolnika, jak i po jego śmierci. Wybór odpowiedniego momentu i formy przekazania ma kluczowe znaczenie dla płynności tego procesu oraz dla kwestii związanych z zachowkiem.

Przekazanie gospodarstwa rolnego za życia rolnika następuje poprzez zawarcie umowy, co zapewnia płynne przejście gospodarstwa na młodsze pokolenie. Natomiast przejęcie gospodarstwa po śmierci rolnika następuje w wyniku dziedziczenia. Zawarcie jednej z umów: darowizny, dożywocia lub umowy z następcą nie pozostaje bez znaczenia dla ustalenia podstawy do liczenia zachowku. Ma to znaczenia zwłaszcza w przypadku, gdy gospodarstwo rolne stanowiło jedyny majątek zmarłego rolnika.

Umowa darowizny

Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. W związku z tym, że darowizna jest przekazywana pod tytułem darmym (czyli darczyńca nie otrzymuje nic w zamian), jest ona uwzględniona przy obliczaniu zachowku. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się biorąc pod uwagę stan przedmiotu z chwili  dokonania darowizny i według cen w momencie ustalania zachowku.

Przykład 1

Kazimierz ma troje dzieci: Annę, Piotra i Adama. Kazimierz w 2015 r. zawarł z Piotrem umowę darowizny i przekazał mu na własność gospodarstwo rolne. W 2024 r. Kazimierz zmarł. Gospodarstwo rolne stanowiło jedyny majątek zmarłego Kazimierza. Kazimierz za życia nie uczynił innych darowizn na rzecz swoich dzieci. W sytuacji, gdyby Anna i Adam domagali się zapłaty zachowku od brata, wartość przekazanego gospodarstwa rolnego będzie podlegać doliczeniu do substratu zachowku. Wartość gospodarstwa rolnego będzie obliczana następująco: pod uwagę bierze się stan gospodarstwa na dzień zawarcia umowy darowizny w 2015 r. i stosuje się ceny obowiązujące w dniu ustalania zachowku.  Wobec tego Piotr będzie zobowiązany do zapłaty zachowku.

Umowa dożywocia

W wyniku zawarcia umowy dożywocia dochodzi do przeniesienia własności nieruchomości w zamian za:

• zobowiązanie się nabywcy do zapewnienia zbywcy dożywotniego utrzymania oraz
• sprawienia mu pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym. 

Umowa dożywocia, w porównaniu do umowy darowizny, nie zostaje doliczona do substratu zachowku. Wynika to z tego, że umowa dożywocia jest umową pełniącą funkcję alimentacyjną.

Przykład 2

Kazimierz ma troje dzieci: Annę, Piotra i Adama. Kazimierz w 2015 r. zawarł z Piotrem umowę dożywocia. W ramach umowy przekazał Piotrowi na własność gospodarstwo rolne w zamian za dożywotnie utrzymanie. W 2024 r. Kazimierz zmarł. Gospodarstwo rolne stanowiło jedyny majątek zmarłego Kazimierza. Wartość gospodarstwa rolnego nie będzie podlegała doliczeniu przy obliczaniu podstawy zachowku. Wobec tego Anna i Adam nie będą uprawnieni do dochodzenia zachowku od Piotra.

Umowa z następcą

Niejednoznaczne w orzecznictwie i doktrynie pozostaje, czy wartość gospodarstwa rolnego przekazanego mocą umowy z następcą podlega doliczeniu przy obliczaniu podstawy zachowku. Orzecznictwo różni się w zależności od tego, czy umowa z następcą zawierana była na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin, ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin czy ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Istota umowy z następcą sprowadza się do tego, że rolnik będący właścicielem gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat własność i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. W kontekście zaliczenia przedmiotu umowy z następcą do substratu zachowku, z orzecznictwa można m. in. wywieść, że:

• umowa z następcą ze względu na swój cel różni się od umowy darowizny. Wspólną cechą umowy z następcą i umowy przekazania gospodarstwa rolnego jest wyłącznie nieodpłatność świadczenia na rzecz następcy, inna jest jednak podstawa świadczenia – przy umowie z następcą jest to cel socjalny,

ale z drugiej strony, że:

• przekazanie własności gospodarstwa rolnego odbywa się w drodze nieodpłatnej umowy przeniesienia własności, dla której obowiązuje forma aktu notarialnego, a taka konstrukcja umowy jest zbieżna z ustaloną w KC umową darowizny.

Jak widać, orzecznictwo jest niejednolite. Zaliczenie zatem wartości gospodarstwa rolnego przy obliczaniu podstawy zachowku zależy od okoliczności sprawy i stanowiska przedstawianego przez sąd orzekający.

Podsumowanie

Sposób przekazania gospodarstwa rolnego ma istotny wpływ na ustalenie podstawy do liczenia zachowku. Umowy darowizny i dożywocia w znacznym stopniu różnią się pod względem konsekwencji prawnych związanych z zachowkiem. Darowiznę wlicza się do substratu zachowku, natomiast umowę dożywocia, z racji swego alimentacyjnego charakteru, nie. Umowa z następcą, ze względu na niejednoznaczność orzecznictwa, może być różnie interpretowana przez sądy.

Dla osób planujących przekazanie gospodarstwa rolnego ważne jest, aby dobrze zrozumieć różnice między tymi umowami oraz ich skutki prawne. To ważne zwłaszcza w kontekście praw osób uprawnionych do zachowku oraz należytego zabezpieczenia interesów następcy.

Ostatecznie, świadome i przemyślane podejście do kwestii przekazania gospodarstwa rolnego może pomóc uniknąć przyszłych konfliktów rodzinnych. Z pewnością zapewni też płynne i sprawiedliwe przejście majątku na kolejne pokolenie.

aplikantka radcowska Aneta Okurowska

Źródła:

– R. Budzinowski [w:] P. Czechowski (red.), Prawo rolne. Warszawa 2019 r.,

– J. Bieluk, Rozliczenia związane ze spadkiem. Warszawa 2024,

– Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1991 r., sygn. akt III CZP 4/91, LEX nr 3649,

– Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2008 r., sygn. akt II CSK 647/07, LEX nr 518174.