Umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku – narzędzie do planowania spadkowego

Przepis, który potwierdza, że spadkobierca ustawowy może zrzec się prawa do zachowku w całości lub w części obowiązuje już od jakiegoś czasu. Taka umowa może być ciekawym narzędziem do planowania spadkowego.

Niedawna zmiana przepisów

Przepis art. 1048 § 2 Kodeksu cywilnego obowiązujący od 22 maja 2023 r. jednoznacznie rozstrzyga, że zawarcie umowy zrzeczenia się zachowku jest dopuszczalne. Przed wejściem w życie tego przepisu kwestia ta była sporna. Większość jednak przedstawicieli doktryny oraz orzecznictwo opowiadało się za dopuszczalnością tego typu umowy. Teraz nie ma już wątpliwości – przepis stanowi wyraźną podstawę do zrzeczenia się prawa do zachowku w całości albo w części.

Czym jest umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku?

Jest to umowa na wypadek śmierci dokonywana pomiędzy spadkodawcą a zrzekającym. Zwiększa ona przede wszystkim swobodę testowania, ale może również zapobiec przyszłym sporom sądowym, wynikających z zaliczenia darowizn na poczet zachowku oraz schedy spadkowej.

Zrzeczenie się prawa do zachowku odnosi się tylko do spadku nieotwartego, przyszłego, czyli jeszcze za życia spadkodawcy. Dotyczy tego majątku, który istnieje w chwili otwarcia spadku, czyli śmierci spadkobiercy, a nie w chwili zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku.

W jakiej formie można ją zawrzeć?

Umowa zrzeczenia się zachowku musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Niezachowanie tej formy powoduje, że umowa będzie nieważna. Umowę może zawrzeć tylko spadkodawca oraz osoba, której zachowek by się należał, czyli zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.

Skutki prawne umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku

Osoba, która w wyniku umowy zrzekła się prawa do zachowku traci wszystkie prawa do zachowku. Nie może dochodzić zapłaty roszczenia o zachowek na drodze sądowej. W ramach zawarcia takiej umowy zrzeczenie się będzie również dotyczyło zstępnych osoby zrzekającej się, którzy w czasie zawarcia umowy żyli oraz tych, którzy narodzili się po jej zawarciu – chyba że uregulowano to inaczej w umowie.

Należy pamiętać, że mimo zawarcia umowy o zrzeczenia się prawa do zachowku, osoba zrzekająca się zachowuje prawo do dziedziczenia ustawowego oraz z testamentu. Jeżeli spadkodawca chce, aby osoba ta nie dziedziczyła po nim, musi to uwzględnić w testamencie, powołując do spadku inną osobę lub osoby.

Przykład

Marta ma dwoje dzieci, które są jej spadkobiercami ustawowymi Anielę i Jana. Marta prowadzi przedsiębiorstwo. Córka Aniela od dawna razem z nią prowadzi przedsiębiorstwo, pracuje w nim od wielu lat. Marta planuje, że Aniela przejmie jej przedsiębiorstwo po jej śmierci, dlatego sporządziła testament, w którym powołuje do całości spadku tylko Anielę. Martwi się, że po jej śmierci przedsiębiorstwo może być w kłopotach finansowych, jeżeli Aniela będzie musiała spłacić zachowek na rzecz Jana. Jan godzi się z tym, że całe przedsiębiorstwo przejmie Aniela. Marta i Jan zawarli więc umowę o zrzeczenie się prawa do zachowku po Marcie. Dzięki temu po śmierci Marty Aniela przejmie całe przedsiębiorstwo i nie będzie musiała spłacać roszczenia Jana o zachowek.

Czy można rozwiązać umowę?

Tak. Do uchylenia umowy o zrzeczenie się zachowku potrzeba zgody obu stron, inaczej nie dojdzie do skutecznego rozwiązania umowy. Należy pamiętać również o tym, że do uchylenia umowy potrzeba formy akty notarialnego pod rygorem nieważności. W przypadku skutecznie odwołanej umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku, osoba wcześniej zrzekająca się oraz jej zstępni odzyskują prawo do zachowku.

Podsumowanie

Umowa o zrzeczenie się zachowku, która została niedawno uregulowana w art. 1048 § 2 Kodeksu cywilnego, jest skuteczna, jeżeli zawrze się ją w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Osoba, która zrzekła się zachowku, traci do niego prawo wraz ze swoimi zstępnymi, chyba że w umowie uregulowano to inaczej. Umowę o zrzeczenie się zachowku można odwołać, pamiętając jedynie o zgodzie dwóch stron oraz o zachowaniu odpowiedniej formy.