Umowny dział spadku. Czy dysproporcja wartości ma wpływ na ważność umowy?

Gdy spadkobiercy pozostają zgodni, co do sposobu dokonania działu spadku, to dział może nastąpić w drodze umowy. Spadkobiercy mają swobodę w kształtowaniu treści umowy o dział spadku. Jednak czy korzyść z takiego działu spadku musi odpowiadać wartości udziału w spadku przypadającego danemu spadkobiercy? Czy ewentualna dysproporcja ma wpływ na ważność umowy?

Sposoby dokonania działu spadku

Działu spadku można dokonać na mocy:

• umowy między wszystkimi spadkobiercami (umowny dział spadku) lub
• orzeczenia sądu wydanego na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców (sądowy dział spadku).

Dział spadku obejmuje wyłącznie aktywa wchodzące w skład spadku. Nie obejmuje długów. W umowie o dział spadku spadkobiercy mogą zawrzeć wewnętrzne rozliczenia dotyczące tego, który ze spadkobierców pokryje określony dług spadkowy. Warto podkreślić, że taki zabieg nie zmienia ogólnej odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe.

Umowny dział spadku. Dysproporcja wartości

Spadkobiercy mają swobodę w kształtowaniu treści umowy o dział spadku. W mojej ocenie dysproporcja między wartością udziału a wartością otrzymanych w wyniku działu spadku korzyści nie wpływa na ważność umowy o dział spadku, ani nie powoduje innej kwalifikacji prawnej takiej umowy. W doktrynie pojawiają się również stanowiska przeciwne, jednak nie można się z nimi zgodzić.

Podkreślić należy szczególny charakter umowy o dział spadku, zawieranej często między najbliższymi członkami rodziny, którzy przez wzajemne rozliczenia mogą uwzględnić nierzadko tylko im znane okoliczności, takie jak sytuację osobistą poszczególnych spadkobierców, więzi rodzinne, zobowiązania wzajemne oraz zobowiązania wobec spadkodawcy. Umowa o dział spadku, z uwagi na często jej osobisty, rodzinny charakter nie zakłada w swej konstrukcji równości rozliczeń. Spadkobiercy mają pełne prawo dowolnie kształtować podział majątku spadkowego, niezależnie od udziału w spadku.

Stanowisko Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 lutego 2014 r. (III CSK 74/13) wskazał, że: „W umownym dziale spadku istotną cechą jest wzajemność ustępstw czynionych przez strony, a to oznacza, że ekwiwalentność świadczeń nie musi mieć zastosowania. Wynika to także z zasady swobody zawierania umów”. Dalej w uzasadnieniu SN stwierdził, że „nieekwiwalentność sytuacji prawnej stron umowy nie wymaga co do zasady istnienia okoliczności, które by ją usprawiedliwiały, skoro stanowi ona wyraz woli stron. Natomiast obiektywnie niekorzystna dla jednej strony treść umowy mogłaby zasługiwać na negatywną ocenę moralną, a w konsekwencji prowadzić do uznania umowy za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego w sytuacji, gdy do takiego ukształtowania stosunków umownych, który jest dla niej w sposób widoczny krzywdzący, doszło przy świadomym lub tylko spowodowanym niedbalstwem, wykorzystaniu przez drugą stronę swojej silniejszej pozycji”.

Przykład

Dwaj bracia dziedziczą spadek po ojcu po 1/2 części. W skład spadku wchodzi mieszkanie o wartości 1 000 000 zł oraz motocykl o wartości 20 000 zł. Bracia dokonują umownego działu spadku w ten sposób, że jeden z braci otrzymuje mieszkanie, drugi motocykl bez żadnych wzajemnych spłat i dopłat. Uznać należy taki dział spadku za w pełni dopuszczalny, chyba że zachodzą okoliczności szczególne, powodujące nieważność umowy. Natomiast dysproporcja wartości przedmiotów otrzymanych przez spadkobierców w wyniku działu spadku nie może sama w sobie być przyczyną nieważności umowy.

Podsumowanie

W świetle przedstawionych rozważań oraz orzecznictwa SN, należy stwierdzić, że spadkobiercy mają szeroką swobodę w kształtowaniu treści umowy o dział spadku. Dysproporcja wartości majątku przyznanego poszczególnym spadkobiercom nie wpływa na ważność umowy, chyba że pojawiają się okoliczności wskazujące na naruszenie zasad współżycia społecznego, takie jak wyzyskiwanie słabszej pozycji jednej ze stron. Umowny dział spadku często uwzględnia osobiste relacje i sytuacje rodzinne. To czyni go specyficznym i trudnym do oceny wyłącznie przez pryzmat wartości majątkowej. Przykład z życia codziennego pokazuje, że nawet znaczna dysproporcja w przydziale majątku może być uznana za dopuszczalną, o ile jest wynikiem świadomej i dobrowolnej decyzji wszystkich spadkobierców.

radca prawny, dr hab. Jerzy Bieluk, partner w Kancelarii Radców Prawnych Bieluk i Partnerzy 

Źródła:

– ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny,

– J. Bieluk, Rozliczenia związane ze spadkiem. Powołanie do spadku, zachowek, odpowiedzialność za długi spadkowe, dział spadku. Komentarz praktyczny z orzecznictwem. Wzory pism sądowych, Warszawa 2024,

– J. Biernat, Umowa o dział spadku, Warszawa 2008.