Wydziedziczenie dziecka a zachowek dla wnuka

Wydziedziczenie dziecka a zachowek dla wnuka to zagadnienie, które budzi wiele pytań i wątpliwości. Spadkodawca może sporządzić testament, w którym wyłączy konkretne osoby z dziedziczenia, na przykład własne dziecko (testament negatywny).  Ważne jest, aby rozróżnić wyłączenie z dziedziczenia od wydziedziczenia, ponieważ osoba wyłączona w testamencie nadal ma prawo do zachowku. Co w takim razie z zachowkiem dla wnuka, gdy następuje wydziedziczenie dziecka? 

Dziedziczenie z ustawy jest podstawowym sposobem dziedziczenia, ale spadkodawca może sporządzić również testament. W testamencie można wskazać osoby, które mają dziedziczyć (testament pozytywny) lub wykluczyć konkretne osoby z dziedziczenia (testament negatywny). Ważne jest, aby rozróżniać wyłączenie z dziedziczenia od wydziedziczenia, ponieważ osoba wyłączona w testamencie nadal ma prawo do zachowku.

Przykład testamentu negatywnego, który wyłącza z dziedziczenia

Antoni, mający trójkę dzieci i żonę, w 2021 roku sporządził testament o treści: „Nie chcę, aby dziedziczył po mnie mój syn Adam”. Taki testament wyłącza Adama z dziedziczenia, ale nie pozbawia go prawa do zachowku. Pozostałe dzieci oraz żona Antoniego dziedziczą zgodnie z ustawą, a Adam nadal ma prawo do zachowku po ojcu.

Wydziedziczenie a zachowek

Wydziedziczenie może dotyczyć zstępnych, małżonka i rodziców, którzy mogliby dziedziczyć z ustawy, jeśli:

• postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy;
• popełnili przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności spadkodawcy lub jego bliskich;
• uporczywie nie dopełniają obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.

Przyczyna wydziedziczenia musi być jasno określona w testamencie. Zachowek ma znaczenie moralne i wiąże się z ochroną rodziny.  Naruszenie obowiązków rodzinnych ciążących na uprawnionych do zachowku w stosunku do spadkodawcy uzasadnia zatem pozbawienie ich zachowku.

Należy również pamiętać, że wydziedziczony nie jest traktowany jak zmarły. Zstępni wydziedziczonego nie wchodzą zatem „automatycznie” w miejsce swojego rodzica. Nie dziedziczą więc w jego miejsce.

Zachowek dla wnuka przy wydziedziczeniu dziecka

Wydziedziczenie pozbawia wydziedziczonego prawa do zachowku, ale co z dzieckiem wydziedziczonego?

Kodeks cywilny ustanawia wyjątek. Wskazuje, że zstępni wydziedziczonego są uprawnieni do zachowku, nawet jeśli wydziedziczony przeżył spadkodawcę. Oznacza to, że skutkiem wydziedziczenia jest nie tylko pozbawienie wydziedziczonego prawa do zachowku, ale również nabycie prawa do zachowku przez dziecko wydziedziczonego.

Spadkodawca, aby pozbawić zachowku zarówno dziecko, jak i jego dzieci, musi również wydziedziczyć wnuki. Co ważne, przyczyny wydziedziczenia są rozpatrywane osobno w stosunku do każdego uprawnionego. Może się zdarzyć, że wydziedziczenie jest uzasadnione w stosunku do syna czy córki, ale niekoniecznie już w stosunku do ich dzieci.

Wydziedziczeni zstępni mogą kwestionować wydziedziczenie w postępowaniu o zapłatę zachowku. Należy pamiętać, że przyczyna wydziedziczenia musi być, po pierwsze zawarta w testamencie, po drugie rzeczywista.

Przykład wydziedziczenia i zachowku dla wnuka

Kazimierz ma trójkę dzieci. W testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego wydziedziczył swojego syna Dariusza. Wskazał, że syn rażąco niedopełniał względem niego obowiązków rodzinnych, ponieważ m. in. nie dzwonił do niego od 20 lat, nie interesował się jego losem i stanem zdrowia, nie składał życzeń z okazji świąt. Kazimierz pozbawił tym samym Dariusza prawa do dziedziczenia i zachowku. Dariusz ma córkę Katarzynę. Jeżeli w testamencie Kazimierz nie wydziedziczył także Katarzyny, nie jest ona co prawda uprawniona do dziedziczenia w miejsce swojego ojca Dariusza, ale może wystąpić na drogę sądową o zapłatę wobec niej należnego jej zachowku. Tak więc, zachowek dla wnuka jest możliwy, jeśli wnuk nie został wyraźnie wydziedziczony.

Podsumowanie

Jasne skonstruowanie testamentu ułatwia rozstrzygnąć kwestie związane z wydziedziczeniem dziecka i zachowkiem dla wnuka. Jeśli spadkodawca chce, aby jego wnuk nie miał prawa do zachowku, musi również go wydziedziczyć. Przyczyny muszą być rzeczywiste i zapisane w testamencie, aby miały moc prawną.

radczyni prawna dr Martyna Komarowska-Horosz

Źródła:

– ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610),

– K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 32, Warszawa 2024, Legalis